رویان کشت امین | مرجع تخصصی کود/ سم / بذر/ ادوات
نویسنده: بهنام نجفی 
گندم یک محصول غذایی مهم است که بیش از ۴۰٪ از سرانه کالری و پروتئین از طریق رژیم غذایی در بسیاری از کشورهای درحال توسعه را تأمین می‌کند. تولید گندم نقش مهمی در امنیت غذایی و اقتصاد جهانی دارد. پیش‌بینی می‌شود با افزایش جمعیت جهان در سال ۲۰۵۰ به ۹.۶ میلیارد نفر، تقاضا برای گندم ۶۰ درصد افزایش یابد. سن گندم یکی از عمده‌ترین محدودیت‌های تولید گندم در آسیای مرکزی و غربی، اروپای شرقی و آفریقای شمالی است. تأثیر اقتصادی سن گندم حدود ۴۲ میلیون دلار برای کشورهای منطقه است و این فقط هزینه مواد شیمیایی مورداستفاده برای مدیریت آن است. استفاده از حشره‌کش‌های شیمیایی اصلی‌ترین راهکار برای مدیریت آفت سن گندم و راه های مبارزه با آن است. در این باره می توانید جهت مشاوره و خرید انواع سموم مربوطه با کارشناسان ما در تماس باشید.
سن گندم یکی از خسارتزاترین آفات در غلات است که در تمامی مراحل رشد غلات (از کاشت تا برداشت) احتمال حمله و خسارت آن وجود دارد و باعث کاهش عملکرد و کیفیت گندم و جو خواهد شد. گیاهان و گونه‌های میزبان که تحت تأثیر سن گندم قرار می‌گیرند عبارت‌اند از جو دوسر (Avena sativa)، چاودار (Secale cereale)، سورگوم (Sorghum bicolor)، گندم (Triticum aestivum)، تریتیکوم (Triticum) و گندم دوروم (Triticum turgidum). این آفت منجر به تغییر رنگ داخلی ساقه، شل شدن و پژمردگی مرکز ساقه، از بین رفتن ساقه، زرد و خشک شدن برگها، تغییر رنگ خوشه، پیچ‌وتاب و موج‌دار شدن خوشه، بذرهای پوک و چروکیده و تغییر رنگ داده و همچنین سن گندم با حمله به غلات در مراحل اولیه رشد باعث مرگ و خشک شدن گیاه می‌شود.
خسارت سن گندم
خسارت حمله سن گندم زیاد است این حملات توسط حشرات بالغ زمستان گذران در بهار و توسط پورهها و جوانان در دوره پر شدن و رسیدن دانه‌ها ایجاد می‌شود. اولین شواهد خسارت وارده به محصولات گندم توسط سن گندم در هزاره اول، در زمان هارون الرشید است (صفوی، ۱۹۶۸). در قرن هجدهم، نادرشاه در تلاش برای از بین بردن حشره، پوشش گیاهی کوه‌های ایران را سوزاند (وجدانی ۱۹۵۴).
خسارت ناشی از حشرات بالغ سن در موقع زمستان گذرانی به صورت کمّی است. این امر منجر به تخریب گیاه قبل از خوشه زدن یا سقط سنبله در مرحله تشکیل گل یا قبل از گلدهی می‌شود. در سال‌هایی که بهار خشک و گرم است، حمله فقط چند حشره بالغ در هر مترمربع می‌تواند تلفات مهمی به بار آورد. پوره‌های سن گندم از برگ‌های جوان تغذیه می‌کنند و حشرات بالغ خرطوم خود را وارد گیاه کرده و از شیره گیاهی و پروتئین‌های دانه گندم به‌خصوص گلوتن تغذیه می‌کنند.
فساد دانه به دنبال حمله سن گندم با کاهش وزن و کاهش کیفیت تولید نان آشکار می‌شود. آنزیم‌های دفع شده توسط سن گندم در دانه در هنگام تغذیه منجر به تخریب آرد و کاهش خصوصیات نان تولیدی می‌شود. گلوتن خراب می‌شود، ترکیب آن تغییر می‌کند و منجر به از بین رفتن ارزشمندترین خواص آن مانند قابلیت انعطاف‌پذیری می‌شود. گلوتن نرم و چسبناک می‌شود و کار با خمیر را دشوار می‌کند.
بسته به رقم و عوامل دیگر، ازجمله روشهای مدیریت خاک و گیاه، اگر ۲-۳٪ از دانه‌ها موردحمله قرار گیرند تأثیر قابل‌توجهی بر کیفیت نان نمی‌گذارد، اما در آلودگی بالاتر از این سطح، فساد گلوتن اتفاق می‌افتد.
چرخه زندگی و نحوه آسیب سن گندم
سن گندم دارای یک نسل در سال است که شامل دو دوره اصلی است و مدت‌زمان هر یک با موقعیت زمین‌شناسی متفاوت است. دوره فعال (تغذیه) که در آن رشد و نمو سن گندم در مزارع گندم و جو اتفاق می‌افتد و دوره غیرفعال (غیر تغذیه‌ای) که پس از برداشت محصول و آغاز ماه‌های گرم و خشک شروع می‌شود. حشرات بالغ پس از مهاجرت به مناطق کوهستانی، در زمستان دچار دیاپوز فصلی می‌شوند. دیاپوز با گرم شدن هوا خاتمه می‌یابد و مهاجرت حشرات بالغ زمستان گذران به مزارع (به‌طور متوسط یک‌بار در روز) آغاز می‌شود. پس از حدود ۲ هفته تغذیه، حشرات بالغ جفتگیری کرده و در اوایل اردیبهشت ماه تخم‌ریزی آنها شروع شده و تا اوایل خرداد ادامه می‌یابد. حشرات ماده تخم‌های خود (۷۰ تا ۸۰ تخم) را در پشت برگ گیاه میزبان و معمولاً در دو ردیف ۷ تایی می‌گذارند.
تخمها پس از حدود دو هفته و در دمای ۲۰ تا ۳۰ درجه تفریخ می‌شوند و پورهها خارج می‌شوند. سن گندم ۵ سن پورگی دارد و پوره‌های سنین اول و دوم بدون حرکت و تغذیه هستند و پس‌ازاین مراحل تغذیه و رشد پورهها شروع می‌شود. هر چه پورهها بزرگ‌تر می‌شوند تغذیه بیشتری دارند و خسارت بیشتری به گندم وارد می‌کنند؛ و پوره‌های سنین ۴ و ۵ بیشترین تغذیه را جهت تبدیل‌شدن به حشره بالغ دارند. پورهها با ترشح ماده‌ای در دانه گندم (که برای سلامتی انسان مضر است) کیفیت نان نانوایی را پایین می‌آورند. سپس حشرات بالغ ظاهر شده (در مرحله نزدیک به رسیدگی و برداشت گندم و جو) و با تغذیه از خوشه‌های گندم باعث چروکیدگی، لاغر شدن و تلخ شدن دانه آن می‌گردند.
سن گندم از فروردین‌ماه تا زمان برداشت به تمام قسمت‌های گیاه حمله می‌کند. بزرگ‌سالان در زمستان، در اواخر اسفند یا اوایل فروردین وارد مزارع می‌شوند، از ابتدای بهار تا زمان گلدهی منحصراً از اندام‌های گیاهی تغذیه می‌کنند. نسل جدید (پورهها و بزرگ‌سالان جوان) فقط از دانه داخل خوشه تغذیه می‌کنند. سن بالغ در دامنه کوه‌ها در زیر بوته‌ها و یا در زیر پوست درختان زمستان گذرانی می‌کند. در بهار، برگها و پایه ساقه موردحمله قرار می‌گیرند و باعث خشک شدن منطقه بالاتر از محل حمله سن می‌شود، برگ مرکزی و ساقه، زرد و خشک می‌گردد. پس از رها کردن ساقه، سن گندم به‌طور عمده به برگ‌های پایین حمله می‌کند.
اگر ساقه به مرحله رویشی پیشرفته‌تری برسد و سن گندم به آن حمله کند، بالای آخرین میان گره و همچنین خوشه (در هنگام تشکیل) آسیب‌دیده و باعث زردی، خشک شدن گل و سقط گل‌آذین می‌شود. وقتی‌که گل‌آذین خارج می‌شود، عقیم و سفید است. اگر حمله بعد از به خوشه رفتن گندم رخ دهد، بسته به محل آسیب، در پایه گل‌آذین یا درون آن، گل‌ها می‌تواند به‌طور کامل یا تا حدودی سقط شوند. ظاهر خوشه‌های موردحمله مشخص است. آنها عقیم، سفید و ریشک‌های سفت و محکم و پراکنده دارند.
پس از گلدهی، بزرگ‌سالان زمستان گذران سن گندم نادر هستند و پوره‌های نسل جدید منحصراً از دانه‌های در حال رشد تغذیه می‌کنند. اگر تخمدان‌های گیاه قبل یا مدتی بعد از گرده‌افشانی موردحمله قرار گیرند، تخریب شده و تشکیل دانه متوقف می‌شود. حمله به غلات در مراحل اولیه تشکیل دانه منجر به چروکیده شدن دانه می‌شود. دانه موردحمله در مرحله پیشرفته‌تر رسیدگی، چروکیده نمی‌شود، اما محل حمله با یک نقطه سیاه در مرکز یک لکه تغییر رنگ داده شده (مایل به زرد) مشخص می‌شود. سن گندم، حتی پس از برداشت می‌تواند از دانه‌های کاملاً رسیده خوشه‌هایی که روی زمین افتاده‌اند تغذیه کند.
مناطق انتشار سن گندم
سن معمولی گندم دارای تراکم و انتشار وسیعی در سطح گندم کارهای گندم کارهای ایران است.
مناطق انتشار در حال حاضر از طرف غرب به مرزهای ایران با عراق و ترکیه و از طرف شرق به مرزهای کشور با افغانستان و پاکستان می رسد. به عبارت دیگر، از مرزهای غربی تا شرقی بجز کویرهای مرکزی فلات ایران، زیر پوشش این حشره قرار دارد.
در شمال کشور این حشره به جز در نوار ساحلی دریای خزر، در بقیه مناطق فعالیت می‌کند. و تا مرزهای ترکمنستان، آذربایجان و ارمنستان پیش رفته است. در جنوب کشور نیز فقط نوار ساحلی دریای عمان و خلیج فارس و قسمتی از جلگه خوزستان از حملات این آفت میباشد. .
عوامل زیر در انتشار سن گندم درایران موثر بوده است:
۱– وجود مواد غذایی به مقدار زیاد (گیاهان میزبان ترجیحی)
۲– فراهم بودن اماکن مناسب جهت دوره طولانی دیاپوز (زمستان گذرانی)
۳- وجود شرایط اقلیمی مناسب جهت فعالیت آفت
مبارزه با سن گندم
- آفات سن را با دست جمع آوری کنید
- علف های هرزی را که به آفت حشره پناه می دهند حذف کنید
- کودپاشی زمستانی را فراموش نکنید.
- کاشت واریته‌هایی که به آفات آفتاب مقاوم هستند یا واریته‌هایی که زود برداشت می‌شوند، را طبق توصیه کارشناس کشاورزی مد نظر داشته باشید.
- شخم زدن خاک در پاییز را فراموش نکنید.
- از یک کاربامات یا یک آفت کش ارگانوفسفره، با دوز و زمان مناسب طبق توصیه کارشناسان استفاده کنید.
- هنگام استفاده از آفتکش، همیشه لباس‌های محافظ بپوشید و دستورالعمل‌های روی برچسب محصول، مانند دوز، زمان مصرف و فاصله زمانی قبل از برداشت را دنبال کنید.
پیشگیری و کنترل سن گندم
به منظور پیشگیری و کنترل سن گندم، از کاربرد مداوم آفت کش‌ها در بلند مدت باید خوداری کرد. آفت کش ها فقط زمانی استفاده می شوند، که روش های کنترل نتواند جمعیت آفت را به زیر سطح زیان اقتصادی پایین بیاورد.
کنترل زراعی
این روش شامل اقداماتی است که می تواند از طغیانهای جدی سن گندم جلوگیری کند و غالباً نقش پیشگیری دارد، عبارتند از:
- برداشت زود هنگام
- زود کاشتن و یا کاشت واریاته های مقاوم تر
- از بین بردن کامل علف های هرز در تمام طول فصل
- تناوب کشت با محصولاتی غیر از خانواده گرامینه
- کشت غلاتی که باعث می‌شود گیاه بهترین رشد و نمو را داشته و در نتیجه زودتر برداشت شود .
کنترل بیولوژیکی
به دلیل اثرات فوری و آشکار بسیاری از آفتکش های در دسترس، استراتژی مبارزه بیولوژیک در مقایسه با مزایای روش های شیمیایی کاملا مورد غفلت قرار گرفته است .بیشترین پارازیتیسم طبیعی مربوط به زنبورهای پارایتوئید Trissolcus و مگس های Phasia می باشد.
کنترل شیمیایی
به صورت کلی همه آفت کش ها اثر مرگومیر لازم روی سن گندم را دارند. ولی کاربرد آفتکش ها همیشه باعث کاهش جمعیت سن گندم نمی‌شود. از سم هایی که برای کنترل این آفت استفاده می‌شود می توان پیرتروئیدهای مصنوعی مانند دلتامترین (دسیس) را نام برد، که به دلیل سمیت کم برای پستانداران به کار گرفته می‌شود.
از آفت کش های متداول دیگر نیز میتوان به هیدروکربن های کلره و ارگانوفسفات ها که مرگ و میر بالا برای سن گندم دارند، استفاده کرد.
اگر کاربرد سموم در زمان مناسب از نظر شرایط آب و هوایی صورت نگیرد، اثرات لازم را نخواهد داشت و سمپاشی باید تکرار گردد. به طور کلی حشرات کوچکتر، خیلی راحت تر توسط یک حشره کش کشته می‌شوند.
بهترین زمان سم پاشی در سن های غلات به خصوص سن گندم، وقتی است، که پوره های جوان شروع به تفریخ می‌کنند. باید توجه کرد، که سن های بالغ زمستان گذران در صورت داشتن تراکم بالا، باید قبل از جفتگیری کنترل شوند. برای سن مادر از دیپترکس، همچنین کاراته و فنیتروتیون (سومیتیون) هم استفاده می‌شود.
زمستان گذرانی آفت سن
دوره زندگی سن گندم بر اساس مهاجرت حشره دسته بندی می‌شود. حشرات جوان قبل از پرواز در مراحل تابستان گذرانی خود از میزبانان در حال توسعه غلات تغذیه می‌کنند. مناطق تابستان گذرانی معمولا ۲۰ تا ۳۰ کیلومتر دورتر از میزبان ها هستند. ولی در برخی موارد مناطق تابستان گذرانی ممکن است تا ۲۰۰ کیلومتر هم فاصله داشته باشد. در مناطق مرتفع مرحله تابستان گذرانی در مناطق خنک تر اتفاق می‌افتد و دما و رطوبت تعیین می‌کند مکان مناسب برای تابستان گذرانی هستند.
در طول پاییز حشرات بالغ به سمت مناطق مناسب برای زمستان گذرانی حرکت می‌کنند. این مناطق در نقاط کم ارتفاع آفتابی هستند. خواب زمستانی دومین مرحله غیر فعال این آفت است. حشرات در فاز زمستان گذران در مناطق مرتفع مانند مناطق کوهستانی روی خاک اطراف ریشه علف ها و در مناطق کم ارتفاع زیر باقیمانده کاه و بستر دیده می‌شوند.
فعالیت در حشرات جوان بعد از زمستان گذرانی و در زمان گلدهی خلاصه می‌شود. حشرات بالغ مجدد در بهار، فروردین و اردیبهشت به مزارع مهاجرت می‌کنند، زمانی که دمای هوا به ۱۲ تا ۱۳ درجه سانتی گراد و دمای خاک به ۱۵ درجه سانتی گراد برسد. حشرات ماده بعد از گذراندن زمستان به توانایی بلوغ و تخم گذاری دست پیدا کرده.
در مراحل رویشی گندم، نسل زمستان گذرانی آفت تغذیه و تخمگذاری می‌کنند. تخم ها روی خوشه‌ها و معمولا روی برگ های میزبان گذاشته می‌شوند. زمان لازم برای خروج از تخم حدود ۱۰ روز در شرایط مناسب است.
خسارت آفت سن گندم
در میان گیاهان گرامینه کاشته شده، به گندم بیشترین خسارت وارد شده، و جو به دلیل رسیدن و برداشت زودتر نسبت به گندم کمتر آسیب میبیند. همه‌ی قسمت های میزبانان غلات توسط سن گندم مورد حمله قرار می‌گیرند.
پوره ها از برگ های میزبانان تغذیه می‌کنند در حالی که حشره کامل خوشه‌ها و سنبله‌ها ترجیح می‌دهند. و از آنها تغذیه کنند. در زمانی که حشرات زمستان گذران از گیاهان جوان تغذیه می‌کنند آسیب شدیدتر است. در خسارات سنگین میزبانان به دلیل تغذیه آفت ممکن است برگ ها پژمرده شده و نقطه رشدی از بین برود.
وقتی جوانه‌ها مورد حمله قرار می‌گیرند شاخه انتهایی از بین رفته و اگر در زمان تشکیل دانه مورد حمله قرار بگیرند. دانه ها دیگر رشد نمی‌کنند و سنبله ها سفید می‌شوند.
بیشترین خسارت گندم در زمانی است که سن گندم در مرحله شیری شدن از گیاه تغذیه کند. اگر در مراحل دیگر بلوغ از گیاه تغذیه شود ممکن است محصول از بین نرود ولی دانه‌ها چروکیده شوند.
یکی از نشانه‌های آفت سن وجود نقطه‌های سیاه با هاله خاکستری روی دانه‌های گندم است. همچنین حشره سمی را به داخل دانه تزریق می‌کند که باعث می‌شود گلوتن دانه از بین برود، کیفیت آرد کم شده و خمیر نان خوب آماده نمی‌شود. بیشترین آسیب حدود ۸۳ درصد به منطقه رویانی بذر وارد می‌شود. سن گندم باعث کم شدن قدرت جوانه زنی بذرها شده و دانه های آسیب دیده وزن کمتری دارند.
موسم مبارزه شیمیایی با آفت سن گندم
یکی از آفات مهم مزارع گندم و جو در کشور ما، آفت سن گندم است. این آفت مهاجر است و در فصل زمستان، مزارع را ترک کرده و برای زمستان گذرانی به مناطق کوهستانی و ارتفاعات پناه می برد و در اواخر زمستان و اوایل بهار، مجدداً به مزارع برگشته و شروع به تخم گذاری می کند.
سن ها در مراحل لاروی تا رسیدن به مرحله سن کامل، از قسمت های مختلف گیاه تغذیه می کنند و اگر جمعیت آنها زیاد باشد، گیاه زراعی را به طور کامل از بین می برند.
بیشترین خسارت این حشره در مرحله شیری و خمیری شدن دانه های گندم است.
همان طور که می دانید محصول گندمی که حتی 2 تا 3 درصد سن زدگی داشته باشد، ارزش نانوایی نخواهد داشت و آرد و نان حاصله کیفیت بسیار پایینی خواهد داشت.
کارشناسان در زمستان کانون های تجمع سن را بررسی کرده، تعداد و وزن سن ها را مشخص می کنند. لازم به ذکر است براساس وضعیت آب و هوایی هرسال، تعداد و تراکم سن ها متفاوت خواهد بود .
آفت سن به صورت حشره کامل در دامنه کوه‌ها و زیر بوته‌ها (خصوصاً بوته‌های گون و درمنه) و زیرپوستکهای درختان زمستانگذرانی کرده هنگامیکه دما درکوه به 10 درجه سانتی‌گراد می رسد فعال شده و در صورتیکه میانگین حرارت به 12 درجه سانتی‌گراد برسد به سمت دشت ریزش (درصورت وجود نوسانات حرارتی در کوه ریزشها متناوب بوده که این امر تعیین زمان دقیق مبارزه را با مشکل مواجه می‌سازد) و به مزارع گندم (که هنوز به خوشه نرفته‌اند) حمله و از شیره گیاهی برگها و ساقه‌های آن تغذیه می کند، دراین مرحله بعلت تغذیه آفت خوشه‌های حاصله سفیدرنگ بوده، پوک‌اند و درآنها دانه‌ای تشکیل نشده است (درصورت تغذیه سن از جوانه انتهایی خوشه‌ای تشکیل نمی‌شود). پس از تغذیه و جفتگیری، حشره ماده تخمگذاری می‌نماید (در پشت یا روی برگها دستجات تخم در 2 -3 ردیف گذارده شده که تعداد آنان در هر دسته به 14 عدد می رسد)، درعرض 7 -10 روز تخمها تفریخ شده و در عرض یک‌ماه (در شرایط مساعد) مراحل پورگی (V تاI) طی شده و سن‌های کامل نسل جدید ظاهر می گردند.
تغذیه پورهها معمولاً از اواخر سن II آغاز می شود و بر اثر تداوم آن دانه‌ها لاغر و پوک شده و ارزش نانوایی خود را از دست می دهند (در حین تغذیه بزاق حشره که حاوی آنزیم پپتیداز است از طریق خرطوم آفت به دانه منتقل شده که سبب تجزیه گلوتن آن می شود، از طرف دیگر عمل تغذیه سبب تغییر شکل و چروکیدگی دانه شده حباب‌های تاول مانندی بر روی آن ظاهر می شود، جای نیش حشره بر دانه به صورت نقطه سیاهرنگی که حلقه کرم رنگی آن را احاطه کرده است به‌چشم میخورد)، در نهایت حشرات بالغ نسل جدید پس از تغذیه کافی از خوشه‌های میزبان به سمت ارتفاعات پرواز می‌کنند.
روش های کنترل و مبارزه
1-مبارزه شیمیایی با استفاده از سموم
مبارزه با این آفت در دو مرحله انجام می‌شود:
الف) مبارزه با سن مادر: نحوه مبارزه با سن مادر تأثیر بسزایی در کاهش یا افزایش سطح کلی مبارزه شیمیایی دارد. لذا مبارزه در این مرحله باید با توجه به ُنرم اعلام شده از سوی سازمان حفظ نباتات در ارتباط با تعداد سن مادر در متر مربع در مزارع آبی و دیم، زمانی انجام شود که سن‌ها درمزرعه استقرار یافته وتغییر مکان ندهند (در یک مبارزه صحیح و بموقع مبارزه علیه سن مادر الزاماً به کاهش سطح مبارزه با پوره سن منتج می گردد)
ب) مبارزه با پوره سن: زمان مناسب مبارزه با پوره هنگامی است که اکثریت جمعیت آفت در سن دوم پورگی باشند (با توجه به نُرم مبارزه اعلام شده از سوی سازمان حفظ نباتات در ارتباط با تعداد پوره در مترمربع در مزارع آبی ودیم.
توضیح: با توجه به انواع و میزان سموم مصرفی که در جدول بالا آمده است میزان محلول سمی در سمپاشی هوایی 25 لیتردر هکتار و سمپاشی زمینی متناسب با نوع سمپاش براساس نظر کارشناس مقدار مصرف نام عمومی سم نام تجاری سم در محل تعیین خواهد شد اما به طورکلی در سیستم معمول (LV) باتوجه به وضعیت رویش محصول 300-400 لیتر در هکتار است.
2- سایر روشهای مبارزه با این آفت همچون مدیریت آبیاری، استفاده از ارقام مقاوم و کنترل بیولوژیک در کنار مبارزه شیمیایی در یک برنامه مدیریت تلفیقی به کاهش مصرف آفتکشها منجر خواهد شد.
طبق آزمایشات مزرعه‌ای بر اساس مشاهده کارت حساس، یکی از بهترین سمپاش‌های مؤثر بر روی حذف سن گندم از مزارع، سمپاش میکرونر با هد الکترواستاتیک میباشد. سمپاش میکرونر SKN5000، با بوم سه شاخه، و با وزن بسیار کمتر از نمونه‌های مشابه بر روی پشت کاربری سوار شده و در مزارع کوچک، مشکلی را از لحاظ لهیدگی محصول پدید نمی‌آورد.
