گل جالیز در گوجه فرنگی

• نام انگل: گل جالیز (گلک)
• نام علمی انگل: Orobanch ramosa
• نام انگلیسی انگل: Branched broomrape

گل جالیز گیاهی یکساله، سفید تا زرد مایل به قهوه‌ای به ارتفاع 15 تا 50 سانتی متر است. ساقه گوشتی و برگ‌های فلس مانند دارد. تعداد زیادی از گل‌های زیبا به شکل گل میمون و رنگ زرد مایل به بنفش و گاهی ارغوانی، در طول ساقه تشکیل می‌دهد. لازم به ذکر است که این گیاه فاقد کلروفیل بوده و به وسیله بذر تکثیر می‌یابد. گل جالیز به حالت انگلی روی ریشه بعضی گیاهان به سر می‌برد. عمق ریشه‌ها در گل جالیز بسته به عمق ریشه‌های گیاه میزبان متفاوت است. در استان‌های جنوبی و بوشهر به دلیل خسارت وارده به مزارع گوجه فرنگی، به آن سرطان مزرعه نیز می‌گویند.

ترشحات ریشه گوجه فرنگی نقش تحریک کنندگی در جوانه زنی بذر گل جالیز دارد. بذر هنگام جوانه زدن ریشه تولید می‌کند. ریشه به طرف ریشه گیاه میزبان رشد می‌کند، به آن می‌چسبد و از آن آب و مواد غذایی می‌گیرد.

انگل، ساقه تولید می‌کند. سپس ساقه تولیدی در سطح زمین به صورت شاخساره مارچوبه ای ظاهر می‌شود. در همین هنگام ریشه اصلی انگل، ریشه‌های ثانویه تولید و رشد بیرونی پیدا می‌کند تا ریشه بوته‌های دیگر را آلوده کند. ساقه‌های گل جالیز به رشد ادامه می‌دهند، گل و بذر تولید می‌کنند و به مدت کمتر از دو ماه بعد از ظهور ساقه‌ها، بذرها بالغ، و سپس منتشر می‌شوند.

نشانه های ظهور گل جالیز در مزرعه چیست؟

پیش از اینکه راجع به نشانه‌های ظاهری این انگل صحبت کنیم، نیاز است تا میزبان‌های این انگل را بشناسید. این انگل گونه‌های متفاوتی دارد. جنس Orobanche میزبان‌های متفاوت و فراوانی دارد. به طور کلی علف هرز و انگل خانواده تیره کدوئیان، سیب زمینی و حبوبات است.

چنانچه مشاهده کرده اید، در مزرعه‌ای یک سری از بوته‌ها در بین سایر بوته‌ها، به صورت غیر عادی تا ده سانتیمتر، رشد کرده، ولی ارتفاع آن‌ها کمتر از بوته اصلی می‌باشد، همچنین انتهای ساقه یا همان مریستم انتهایی و برگ‌های اطراف رو به زردی رفته است، می‌تواند نشانه‌های اولیه ظهور گل جالیز باشد.

در مرحله بعد، علائم خسارت، شامل زرد شدن برگ‌ها، تشنگی (تنش رطوبت)، توقف رشد و پژمردگی میزبان است. در مزرعه آلوده به گل جالیز، بسته به آلودگی زود هنگام و اینکه با چند گیاه جالیز آلوده شده باشند، میزان بازماندن از رشد گیاهان متفاوت می‌شود. بیشترین خسارت به گیاه میزبان توسط گل جالیز، قبل از ظهور ساقه ایجاد می‌شود. از این رو کنترل موثر در مرحله زیرزمینی این گیاه بسیار موثر است.

چگونه گل جالیز را کنترل کنیم؟

بذر گل جالیز می‌تواند به مدت 10 سال در خاک زنده بماند و جوانه زنی آن فقط در حضور میزبان صورت می‌گیرد. توصیه‌های فنی گل جالیز زمانی روی سطح خاک مشاهده می‌شود که بیشترین خسارت به گیاهان میزبان وارد شده و به دلیل ارتباط تنگاتنگ بین انگل و میزبان، مهار گل جالیز در این مرحله مشکل می باشد. حذف گل جالیز در این مرحله بیشتر به منظور جلوگیری از تولید بذرهای زیاد آن است، که می‌توانند منشا آلودگی در سال‌های بعد باشند.

از آنجایی که مراحل آلودگی و بیمـاری زایـی زیر زمین اتفاق می‌افتد، لذا خسارت عمده خود را به محصـول قبـل از مشاهده انگل بر روی خاک و تشخیص آلودگی انجام می‌دهد، که ایـن مشخصات ویژه، مانع از توسعه تدابیر کنترلی می‌شـود. برای مبارزه با گل جالیز روش‌های مختلفی پیشنهاد شده است که هیچ کدام به تنهایی موثر نیست. مهمترین روش‌های مبارزه شامل موارد زیر است که بسته به شرایط اقلیمی و خاک هر منطقه کارایی متفاوتی دارند.

بهداشت مزرعه برای جلوگیری از شیوع گل جالیز

بهداشت مزرعه مهمترین روش پیشگیری از آلودگی و گسترش آلودگی است. بذرهای گل جالیز بسیار ریز و شیبه گرد (پودر مانند) بوده و قدرت چسبندگی به سطوح مختلف را دارند. این بذرها با آب، باد، حیوانات، حشرات، ماشین آلات و ادوات کشاورزی و انسان به راحتی منتقل می‌شوند. بنابراین کود حیوانی آلوده به بذر، رفت و آمد ماشین‌ها و ادوات کشاورزی بین مزارع بدون شستشو و تمیز کردن به راحتی باعث آلودگی مزارعی می‌شود که سابقه آلودگی نداشته باشد.

تاریخ کاشت در زمین های آلوده به گل جالیز

تاریخ کاشت با تاثیری که از طریق عوامل محیطی، درجه حرارت، بر جوانه زدن بذر گل جالیز می‌گذارد؛ می‌تواند در کنترل آن موثر باشد یعنی با زود کاشتن محصول و پیش رس نمودن آن می‌توان گیاه را از خسارت آن فراری داد. آزمایش‌ها نشان داده اند که در منطقه مشهد با تاخیر در کشت گوجه فرنگی از اول اردیبهشت تا دهه سوم اردیبهشت تراکم گل جالیز افزایش می‌یابد.

با تاخیر بیشتر در کشت گوجه فرنگی، آلودگی به گل جالیز کاهش می‌یابد ولی به دلیل کوتاه شدن فصل کشت عملکرد گوجه فرنگی نیز قدری کاهش می‌یابد. بنابراین کشت زود هنگام می‌تواند راهی برای کنترل گل جالیز باشد.

تناوب زراعی زمین های آلوده به گل جالیز

تناوب مزرعه آلوده به گل جالیز با میزبان‌های مشترک گل جالیز ممنوع است، مگر اینکه به عنوان تله استفاده شوند. برای مثال، گل جالیز منشعب، میزبان گوجه فرنگی، توتون، سیب زمینی، فلفل، بادمجان، کلم، کلزا، خیار، خربزه، طالبی، هندوانه، کدو، یونجه، سیب زمینی و آفتابگردان و بعضی گیاهان زینتی است.

در صورت آلودگی زیاد استفاده از تناوب با گیاهان غیرحساس حداقل به مدت دو سال تا حدی موثر است. در تناوب می‌توان از گیاهان تله استفاده کرد. با کشت گیاهان غیر حساس و گیاهان تله در زمین‌های آلوده می‌توان تا حدودی گل جالیز را کنترل کرد.

می‌توان از گیاه کتان، یونجه، ذرت و سورگوم به عنوان گیاهان تله استفاده کرد. نشان داده شده است که گیاه کتان، تله خوبی برای گل جالیز است. ترشحات ریشه کتان باعث جوانه زدن بذر گل جالیز می‌شود که آن را آلوده می‌کند، ولی تولید بذر نمی‌کند.

تغذیه مناسب مزرعه آلوده به گل جالیز

کاهش حاصلخیزی و بالا بودن pH خاک، موجب عدم جذب عناصر غذایی از طرف گیاه و در نتیجه باعث تشدید حضور گل جالیز در مزرعه م‌ شود. بنابراین تغذیه مناسب گیاه قبل از کاشت و در طول مرحله داشت می‌تواند تا حدودی میزان خسارت را کاهش دهد. گل جالیز شرایط قلیایی خاک را برای رشد بیشتر می‌پسندد.

کود با تـاثیر بـر فیزیولـوژی میزبـان، خصوصیات خاک و اثر مستقیم بر روی گل جالیز از خسارت این انگل می‌کاهد. امروزه کودهای بیولوژیک بـه عنـوان یـک جـایگزین برای کودهـای شـیمیایی بـا هـدف افـزایش بـاروری خـاک و تولیـد محصولات در کشاورزی پایدار محسوب می‌شوند.

وجین دستی گل جالیز

حذف گل جالیز، هنگامی که سر از خاک بیرون آورده و قبل از گلدهی توسط ابزار تیز و از طریق قطع کردن آن‌ها از سطح خاک انجام می‌شود. بیرون کشیدن گل جالیز از خاک برای حذف آن باعث صدمه به ریشه‌های گوجه فرنگی می‌شود که بسیاری از کشاورزان در ابتدای ظهور آن این کار را می‌کنند. بیرون بردن اندام‌های قطع شده گل جالیز از مزرعه مهم است زیرا حتی بدون وجود اتصال به میزبان هم قادر به گلدهی و تولید بذر هستند.

آفتاب دهی خاک برای کنترل گل جالیز

پهن کردن پوشش پلاستیکی در سطح خاک در طول فصل گرم و آفتابی سال می‌تواند در کاهش جمعیت این انگل موثر باشد. پوشش پلاستیکی روشن (شفاف) نسبت به پوشش تیره از کارایی بهتری برخوردار است. درجه حرارت زیر پوشش پلاستیک باید به 50 درجه سانتیگراد برسد.

براساس تحقیقات انجام شده مدت زمان لازم برای پهن بودن پوشش پلاستیکی در حدود 6 هفته می‌باشد. در آزمایش دیگر حداکثر عمق اثر گرما در خاک بسته به شرایط حداکثر تا 15 سانتی متر بود. شخم و به هم زدن خاک پس از عمل آفتابدهی، تاثیر آن را از بین می‌برد. آفتابدهی در خاکی که کود مرغی مصرف شده اثر بیشتری دارد.

ارقام متحمل به گلک

ارقام اصلاح شده‌ای که دارای تحمل نسبی به گل جالیز هستند، اجازه رشد اندام‌های مکنده را به گل جالیز نداده و با کاهش تراکم گل جالیز، عملکرد تا حدودی حفظ می‌شود. این روش برای بعضی محصولات مانند آفتابگردان موثر بوده، ولی در محصولاتی مانند گوجه فرنگی، باقلا و عدس چندان موفق نبوده است.

مبارزه شیمیایی با گل جالیز

در ابتدا باید خاطرنشان کرد که سم کشنده و نابودکننده قطعی برای این انگل وجود ندارد. اما استفاده از علف کش عمومی در میزان مصرف بسیار کم، استفاده از بذرکش ویکتور به میزبان 50 سی سی در هکتار در سه نوبت به ترتیب، 30، 40 و 50 روز پس از انتقال نشاء به مزرعه توصیه می‌شود.

• استفاده از علف کش آپیروس (سولفوسولفورون 75 WG) به میزان 53 گرم در هکتار که باید 20 روز پس از انتقال نشاء انجام شود. اما باید باقیمانده سم در خاک قبل از کشت بعدی (مانند گندم) بررسی شود، تا از حد مجاز بیشتر نباشد. در یک بررسـی نشـان دادنـد کـه مصـرف نیکوسـولفورون در مراحـل اولیـه جوانه زنی بذر، به طور معنی داری طویل شدن اندام مکنده ی گل جالیز را کاهش خواهد داد.
• استفاده از علف کش‌های تدخینی: برای استفاده از علف کش‌های تدخینی می‌توان از علف کش واپام به میزان 1000 لیتر درهکتار و به کمک ماشین مخصوص تزریق سم در عمق 20 تا 25 سانتی متری قبل از کشت گوجه فرنگی اقدام کرد. آبیاری بعد از کاربرد سم واپام در افزایش تاثیر آن ضروری است. در مواردی که تراکم گل جالیز بسیار زیاد است ضدعفونی می‌تواند زمین را تا حدی به وضعیت اولیه برگرداند.

مبارزه بیولوژیک با گل جالیز

مگس گل جالیز با نام علمی Phytomyza orobanchia Kalt به منظور مبارزه بیولوژیک علیه گل جالیز استفاده می‌شود. این حشره دارای 4 نسل می‌باشد؛ که از تیرماه تا مهرماه روی گیاه فعالیت می‌کند. حشره ماده در تخمدان گل جالیز تخمگذاری می‌کند. این حشره دارای 3 نسل لاروی بوده که لاروها پس از خروج از تخم از بذرهای در حال تشکیل در کپسول بذر و ساقه گل جالیز تغذیه می‌کنند. این مگس دوره شفیرگی خود را در داخل میوه یا ساقه گل جالیز سپری می‌کند. غازچرانی در مزارع آلوده نیز برای مبارزه بیولوژیک با گل جالیز، می‌تواند مؤثر باشد.